Cây Kiwi
Giáo sư Tôn Thất Trình
Hai lòai cây trái nước nhà đã biết nhưng chưa trồng đại trà, trên thế giới cũng chỉ mới xuất khẩu nhiều những năm gần đây, Việt Nam cần chú ý thí nghiệm tổ chức sản xuất thương mãi :
Ị - Cây Kiwi hay Đào Ruột Xanh , Dưong Đào ở Ý trồng thay thế nho làm rượu , vì nông dân Ý thu lợi nhiều hơn .
A- Kiwi là tên lòai chim đặc biệt ở Tân Tây Lan – New Zealand, dùng đặt tên cho một lòai trái cây xứ mát ,nay mức xuất thế giới đã trên cả triệu tấn trái một năm. Trái kiwi tên hán việt là dương đào , yang tao theo tiếng Tàu, tên Việt là đào ( ruột) xanh . Tên la tinh trước đây là lòai Actinidia chinensis Planch., họ Dương Đào Actinidiaceae , gần gủi một họ có nhiều đại mộc to lớn nước nhà là họ cây Sổ Dilleniaceae. Nay trên thế giới phân biệt hai lòai trồng trọt : loài A. chinensis vừa kể và lòai Actinidia deliciosa ( Ạ Chev. ) C.F. Liang & A. R . Ferg. Kiwi không phải nguồn gốc Tân Tây Lan . Tân Tây Lan du nhập từ Trung Quốc , khảo cứu thí nghiệm, lai, tuyễn chọn, cải thiện trồng trọt ( chẳng hạn hội nhập mọi phương thức bảo vệ mùa màng thay vì xịt nhiều lần thuốc trừ sâu- bệnh- cỏ dại ) và nay lai có kiwi hửu cơ -organic nữa . Cách đây mấy năm, Tân Tây Lan muốn đổi tên trái cây này là Zespri ( Trái cây Tân Tây Lan ưu hạng) , nhưng không thành công ) khi có nhiều giống Kiwi năng xuất cao, lại tạo bán ra, còn thêm kiwi ruột vàng, nay mai cả lọai ruột đỏ nữa .
B- Kiwi mới du nhập vào Ý cuối thập niên 1970, nhưng năm 2007 sản xuất đã vượt Tân Tây Lan, đứng hạng nhất thế giới .
G S Phạm Hòang Hộ gọi tên A. chinensis là Dương đào Trung Quốc ( Tứ Xuyên , Hà Bắc …) ở sách Cây cỏ Việt Nam, quyễn I, xuất bản năm 1999 . Lòai A .deliciosa cũng đã được ghi là có trồng trọt ở nước ta ở sách này, không biết Việt Nam bắt đầu du nhập năm nào . Có lẽ, sau đầu thập niên 1990 , lúc chúng tôi xuất bản lần đầu tiên sách “Tìm hiểu những cây trái ( V N ) có triễn vọng xuất khẩu” , đề cập đến ngành trồng trái kiwi ? Trong đó, chúng tôi ghi thêm là “Đức Cha “ Trưởng Tỉnh Dòng tu Cơ đốc Giáo Trappists ( dòng Đức Cha Lê hửu Từ ? ), theo truyền thống , du nhập nhiều cây trái mới lạ ( cho V N ), như nhiều Cha , Cố… Bồ Đào Nha các thế kỷ trước , đã đem về trồng nhiều giống kiwi đang phát triễn ở Ý tại vùng Latina – Roma, thử nghiệm ở Đơn Dương - Dran , Bà Rịa. Như trước đây các nhà truyền giáo đã du nhập đu đủ ( từ 
hi Luật Tân ), nhiều giống trái thương khó – passion fruit ( dây chanh , dưa gang bở chùm bao ) v.v… từ Nam Mỹ …
Thực tế, duơng đào Trung Quốc, tên Anh là gồi ( hay sổ ) ngỗng Tàu–chinese gooseberries , cũng chỉ mới tuyễn chọn trồng trọt ở Tân Tây Lan năm 1960 , ở Ca Li thập niên 1970 và ở Pháp, Ý …, còn sau cả Hoa Kỳ , cuối thập niên 1970. Nhưng nay , ở Ý, ngành trồng Kiwi nay đã đứng hạng nhất thế giới. Mức sản xuất còn trên cả Tân Tây Lan, nước đổi tên trái dương đào là kiwi . Mức sản xuất kiwi ở Ý trên 400 000 tấn , trong tổng số sản xuất tòan cầu năm 2007 là 1 triệu tấn . 80 % kiwi Ý là để xuất khẩu, phần lớn ở Âu Châu và 15% sang Hoa Kỳ . Khi mới bắt đầu thu họach trái kiwi , nhiều nông dân Ý đã muốn phá bỏ các giàn kiwi, vì đi khắp nước Ý bán không được vài trăm khay trái kiwi mới thu họach . Tương tự nông dân Bảo Lộc, Tiền Giang , Bến Tre , đốn bỏ các cây ca cao vừa ra trái, vì không có ai thu mua trái, hột ca cao, vào đầu thập niên 1960. Nhưng nay , dân Ý đã ăn nhiều kiwi nhất ở Hiệp hội Âu Châu; mức tiêu thụ mỗi đầu người 7 lần hơn Hoa Kỳ Kiwi thay thế nho trồng làm rượu ở Ý , vì cơ cấu cách trồng kiwi ở Ý giống y hệt cách trồng nho. Đứng xa nhìn các giàn cây kiwi leo, khó phân biệt tàng lá kiwi hay nho; ngoại trừ lá kiwi có vẽ tròn , to, màu xanh đậm hơn .Lợi tức một mẩu ( hec ta ) trái kiwi hiện nay ở Ý, cao hơn lợi tức bán trái nho làm rượu 3 lần . Nhưnghiện nay, giá kiwi đã giảm bớt nhiều ở Ý và chỉ cao hơn giá pom ( táo tây ) , chuối già nhập khẩu vài xu đô la Mỹ. Giống kiwi ruột vàng kiwigold ngon ngọt hơn kiwi ruột xanh , nhưng Ý phải trả tiền môn bài tác quyền cho Tân Tây Lan ,nơi lai tạo tuyễn ra giống mới này.
C- Kiwi còn có thể có nguồn gốc Việt Nam , như cây Ba La Mật ( cây mít ) chăng ?
Tông chi – genus dương đào Actinidia trên thế giới gồm 60 loài , phần lớn ở Trung Quốc . Ở rừng cao miền Bắc và Tây Nguyên Việt Nam có 5 lòai hoang dại của tông Actinidia ( dương đào Đông dương A . calosa L. var indochinensis ; dương đào dai A. coriacea Dunn.; dương đào lá rộng A . latifolia Merr. ; dương đào Petelot A . petelotii Diels. ; dương đào Bắc Bộ A . tonkinensis Li. . Họ dương đào Việt Nam còn chứa hai lòai sổ dả có trái ăn được là sổ dả nhọn Saurauia armata Kurz., một tiểu mộc mọc ở Lai Châu và lòai sổ dả Nepal Saurauia nepaulensis DC ., một đại mộc nhỏ , trái cũng rất giống kiwi nhưng nhỏ hơn và A . latifolia, tìm thấy ở núi cao Thanh Hóa , Sapa, Đà Lạt. Cũng vì vậy cũng rất có thể lòai trồng trọt A . deliciosa chưa cải thiện hay hoang dại nguồn gốc nước nhà chăng ?
D – Vùng nào nên phát triễn kiwi , dương đào ?
Kiwi là một giống cây xứ mát , ôn đới hay bán nhiệt đới. Thường rụng lá – deciduous mùa đông ( mùa Tết nhất ở Việt Nam ) như nhiều lọai cây kaki – hồng trái - persimon miền Bắc hay Đà Lạt vậy đó . Yêu cầu lạnh – chilling requirement các giống như Abbot, Bruno , Chico Hayward , Monty… khoảng 600 – 800 giờ ( dưới 45 độ F, 7 độ C ) để ra hoa , đậu trái tốt đẹp . Do đó , chỉ có thể phát triễn kiwi ở những vùng núi cao miền Bắc , như vùng núi Hòang Liên Sơn , vùng núi cao Trường Sơn , Ngọc Linh , Chư Yang Sin , Vọng Phu- Mẹ bồng Con- Khánh Hòa , vùng Đà Lạt - Tuyên Đức . Nhưng nay đã tuyễn chọn được những giống ít yêu cầu lạnh , chỉ cần 100 giờ hay ít hơn nữa như Vincent , Tewi…. Cho nên , có lẽ cũng nên thử nghiệm trồng các giống kiwi ít yêu cầu lạnh, ở những vùng đồi núi miền Bắc ít cao hơn hay ở các vùng đồi núi Bạch Mã , Bà Nà, Đơn Dương , ngay cả Thất Sơn miền Nam nữa . Đem một cây trái xứ mát lạnh xuống miền Nam nhiệt đới .
E – Cải thiện cách trồng: trụ chết , giàn leo , xen kẻ cây đực cây cái, cào đất mặt trước khi ngưng tưới và tưới đâm lạ iv.v….
Kiwi trồng trọt là một thân leo – climber . Phải làm giàn , cột leo , tường dậu leo v.v… Nước ta nay đã phát triễn đẹp đẻ trồng trụ chết, đặc biệt là trụ bê tông trồng thanh long trồng tiêu . Tưởng cũng nên làm trụ chết bê tông ( thay vì tru, gổ cây chết ), thích hợp cho thân leo kiwi , ngòai việc đóng cọc giăng dây làm giàn leo như giàn nho ở Ý, ở Pháp , ở Mỹ .
Kiwi là một cây xứ mát , cây cần rụng lá vào tỉnh trạng - dormancy, sau đó mới ra hoa đậu trái. Vùng nào cây kiwi không rụng lá mùa lạnh thì cần áp dụng phương pháp khiển hoa – forcing , như việc tuốt hết lá hay ngưng tưới nước cho hoa đào Nhật Tân nở hoa mùa Tết ở miền Bắc . Hinh như các giống kiwi không có quang kỳ tính, nên khỏi phải treo đèn như ở các vườn thanh long Việt Nam ( thanh long trồng ở Hoa Kỳ khỏi cần treo đèn ) từ một giờ đêm cho đến sáng trên trụ , cứ giữa 4 trụ treo một bóng đèn lọai 220V- 100W đủ cường độ cắt đứt trường quang kỳ ( dạ kỳ ) làm thanh long nở hoa, vườn trồng thanh long vĩ tuyến nước ta không có được, như vườn các nước vĩ tuyến ôn đới . Phần nào cây có ánh sáng trực xạ, mới ra hoa . . Khỏang 1 tháng , khi cây thanh long có nụ thì không bật đèn nữa. Nhưng có lẽ phải qui định rỏ thời gian tuốt lá khi trồng giống kiwi không rụng lá mùa đông và lúc nào bắt đầu phải ngưng tưới vào mùa khô , mùa mát lạnh ở Việt Nam , vì muốn cho ra hoa , phải cào cuốc hết đất phân cho trơ trọi phần rễ trên mặt đất và tuyệt đối không tưới nước. ( Khỏang ngót một tháng , khi thấy cành thanh long bị héo mềm, sẽ tủ phân lại và tưới đẫm 3 ngày một lần - phần khiễn hoa thanh long V .N .này là chiếu theo tư liệu của Báo Khoa học phổ thông , Viện Nghiên cứu cây ăn quả miền Nam , Trung tâm nghiên cứu KHPT và Khuyến Nông Sài Gòn , viết ra chỉ có mục đích cho thấy nhiều nông dân V, N . cấp tiến đã áp dụng đúng khoa học kỷ thuât cập nhật về điểu khiển quang kỳ tính các giống cây ).
Điểm quan trọng nên lưu ý thêm, kiwi là cây biệt chu ( biệt tính, phân tính ) , có nghĩa là cây đực ( hoa đực) và cây cái ( hoa cái) hòan tòan khác nhau, không cùng một gốc, một cây . Cho nên muốn có trái, phải trồng xen kẻ vài cây đực giúp thụ phấn hoa cái của cây cái. Các giống cho cây cái tốt ở Ca Li là Chico, Hayward, Abbot , Bruno và Monty . Nhân giống bằng hột thì kiwi cho cây khác cây mẹ , và cây kiwi phát sinh từ hột thường cho nhiều cây cái hơn cây đực . Hơn nửa, cây hột 5- 6 năm mới ra trái, trong khi cây giâm cành ( trồng bằng khúc cành hay hom –cuttings ) lại giống hẳn cây mẹ và sau 3 năm đã ra trái rồi. Nhân giống giâm cành non bằng sương mù – mist propagation như dã thành công với cành non trà , ca cao v.v. trước đây ở Bảo Lộc , khi cần nhiều cây con tạo vườn kiwi , cũng đáng làm. Dùng hom , nên dùng cành gổ kiwi đã ở tỉnh trạng hay đã biến thành nữa gỗ , kết quả khả quan hơn . Tháp ( ghép ) kiwi cũng dễ dàng. Có lẽ nên thử nghiệm tháp các giống kiwi mới du nhập, trên các gốc giống Actinidia hoang dại có trái giống như kiwi đã kể , có thể kháng nhiều bệnh thối gốc địa phương, giúp cây tháp mọc mạnh hơn .
Khỏang cách trồng là mỗi hàng cách nhau 6-7 m và trên hàng cây cách nhau 4- 5m . Trên hàng chẳn , trồng hòan tòan cây cái , còn trên hàng lẽ cứ 4 cây phải có một cây đực, như vậy đủ phấn thụ phấn cây cái và ra trái ở cây cái . Phải xén tĩa cây kiwi tạo hình . làm giàn cao 1. 8m – 2m giăng dây kẻ cho kiwi leo . Thân leo kiwi cũng cao lớn không khác gì các bụi bông cẩn , bông dâm bụp ( bụt ) miền Nam Ca Li, hoa giống như hoa hồng và cũng khá thơm. Xén tạo hình thành cây nhiều thân hay độc một thận . Chỉ xén tĩa tạo hình , khi cây con đã trồng được 1- 2 năm rồi . Còn phải tĩa cành hàng niên để điều hòa tăng trưởng và ra hoa, đậu trái nhiều . Tĩa cành chỉ để lại 2-4 mầm ở mỗi cành . Trung bình 4 thân leo kiwi phải sản xuất 200- 400 kg trái kích thước thương mãi mỗi năm . Những trái nhỏ , méo mó v.v… thì hái vất bỏ khi trái chưa chín . Ở vùng khí hậu Địa Trung Hải như Ý , Ca Li – Hoa Kỳ , ngàng viên học ghi là kiwi cần nhiều nước để cho nhiều trái . Mỗi cây cần 0.5 kg phân N ( đạm ) mỗi năm, nhưng muốn có năng xuất cao , cần bón một ít phân lân , phân potassium ( Ka li ) hay phân vi lượng dưới thể chelat. Những vùng đã trồng kiwi lâu năm, sẽ bị nhiều sâu bọ phá hại, như sâu cuốn lá , các lọai rệp dính – scales, nhên đỏ có chấm - spot spider v.v… phải áp dụng phương pháp hội nhập trừ sâu . Muốn bán trái kiwi hửu cơ, phải lựa giống kháng ( cho khỏi phải xịt thuốc ), thay phân hóa học đạm bằng khỏang 80 tấn phân chuồng một héc ta ….
Kiwi là một cây trái thích hợp phát triễn tiểu điền vì cần nhiều nhân công săn sóc , thu họach … Mong rằng cây mới lạ này sẽ được phát triễn đặc biệt ở vài vùng Việt Nam như thanh long – dragon fruit nguồn gốc Nam Mỹ ( Nicaragua , Colombia ? ), chỉ mới du nhập vài chục năm nay ở nước nhà , nay nhiều nước đã thưởng thức trái thanh long đặc thù Việt Nam . Nhưng không biết bao giờ mới thấy được lễ hội kiwi , dương dào Việt Nam ( Đà Lạt , Đơn Dương, Ngọc Linh … ? ) như lễ hội ca ngợi “ văn hóa, “vua tỏi- king garlic “ ở thị trấn Gilroy , Bắc Ca Li . Như lễ hội heo rừng cinghiale- wild boar vùng Tuscany Ý, lễ hội cây trái tươi xếp hình ở Cần Thơ , lễ hội hoa cảnh ( mimosa , phong lan , anh đào …) Đà Lạt ?
Sẽ tiếp : II- Trái dây bò , bụi leo “ Dum , Dum dum , Ré , Ré sum ,Mâm Xôi, Ngấy “ nay đứng hạng thứ ba trái cây ở Hoa Kỳ.
hi Luật Tân ), nhiều giống trái thương khó – passion fruit ( dây chanh , dưa gang bở chùm bao ) v.v… từ Nam Mỹ …