VIRUS CÚM HEO ĐỘT BIẾN NHƯ THẾ NÀO?
Bs Thú y Nguyễn Thượng Chánh
Cúm là một bệnh đã có từ ngàn xưa.
412 năm trước Tây lịch, tổ sư ngành y học là Hippocrate đã từng mô tả một trận dịch bệnh biểu lộ bằng những triệu chứng tương tợ với bệnh cúm ngày nay.
Virus cúm thuộc ARN, họ Orthomyxoviridae, chi Influenza. Căn cứ trên cấu trúc của nucleoprotéine mà người ta chia virus cúm ra làm 3 loại: A,B, C.
Influenza A quan trọng nhất vì nó có thể gây bệnh cúm ở thú vật và ở người cũng như có thể gây ra các bệnh dại dịch (epidémie): Grippe asiatique (1958-59) H2N2, Grippe de HongKong (68-70) H3N2, Grippe russe (77-78) H1N1, Grippe aviaire (1997-2009) H5N1.
và có khi là những trận đại dịch toàn cầu (pandemie) chẳng hạn như đại dịch (Spanish flu) năm 1918-1919.
Virus Influenza A có khả năng đột biến (mutation), thay đổi cấu trúc sinh kháng và biến đổi không chừng. Bởi lý do nầy việc sản xuất ra thuốc chủng ngừa (vaccin) gặp rất nhiều khó khăn và trở ngại. Một loại vaccin chỉ hữu hiệu để phòng ngừa một loại virus đặc thù nào đó mà thôi.
The virus has the "ability" to change its virulence, which can result in either milder or more severe epidemics. The mutation of the RNA allows for the changing strength of the virus. The actual purpose of these mutations, as with any living species, is to enable the further existence of the virus. The results of these genetic changes are different spike patterns which enable the virus to overcome previous immunity or vaccination of its host population. (2) As a consequence of mutation, both types A and B contain hundreds if not thousands of different strains, many which are capable of causing an epidemic
Virus Influenza được phân loại bằng cách nào?
Ngày nay các nhà khoa học phân loại virus influenza A qua cách xác định chất sinh kháng (antigène) glycoprotéine bề mặt của virus (glycoprotéine de surface). Các chất sinh kháng nầy được chia ra làm hai nhóm chánh:
- Những hémagglutinines (HA)
- Những neuraminidases (NA)
Có tất cả 14 HA được đánh số từ H1 đến H14 và có 9NA được đánh số từ N1 đến N9.
Virus bệnh cúm gia cầm tại Á Châu hiện nay là sự kết hợp giữa H5 và N1 để cho ra một nhóm phụ hay subtype, đó là virus Influenza A/H5N1.
HA rất cần thiết vì nó giúp virus bám vào tế bào tiếp nhận của con bệnh (người hay thú vật) trong những giây phút đầu tiên của sự lây nhiễm. Ngay khi đó cơ thể sẽ phản ứng lại sự xâm nhập của virus bằng cách ra lệnh cho hệ miễn dịch sản xuất ra kháng thể anticorps để chống lại các chất sinh kháng glycoprotéines của virus. Đây là nguyên tắc căn bản của miễn dịch học.
Ngoài hai loại sinh kháng H và N ra thì cũng còn một loại protéine khác nữa. Đó là nucléoprotéine (NP) giúp các nhà nghiên cứu xếp loại virus cúm ra thành Influenza A, Influenza B, và Influenza C.
NP được xem là protéine đặt thù (spécficité) của virus đối với một loài vật nhất định nào đó.
Hiện Tượng Antigenic Drift Và Antigenic Shift
(Tạm dịch là hiện tượng di chuyển và hiện tượng hoán chuyển chất sinh kháng).
Tính đa dạng của virus Influenza A được biểu hiện qua hai hiện tượng Antigenic drift và hiện tượng Antigenic shift.
Antigenic drift: xảy ra thường xuyên qua hiện tượng đột biến ngẩu nhiên lúc virus tăng số (replication). Sự đột biến của virus thường được biểu lộ ra bằng sự thay đổi vị trí acid amin của chất sinh kháng HA nào đó. Nhờ vậy virus thoát khỏi sự nhận diện của hệ miễn dịch của con bệnh.
Chính kháng thể hóa giải được sản xuất ra khi vừa bị lây nhiễm đã làm nẩy sinh ra hiện tượng di chuyển của phần sinh kháng HA trên virus đi nơi khác. Người ta gọi đó là antigenic drift.
Hiện tượng Antigenic drift xuất hiện trung bình mỗi hai năm một lần và làm phát sinh ra những dịch bệnh có giới hạn trong không gian và trong thời gian.
Antigenic Shift: ngược lại với antigenic drift, antigenic shift vẫn còn là một hiện tượng rất hiếm hoi, xảy ra cứ mỗi 10-20 năm một lần.
Chính antigenic shift quyết định sự bộc phát ra của những cơn đại dịch toàn cầu Thí dụ điển hình là đại dịch cúm 1918-19 mà người ta thường gọi là Spanish Flu, Grippe Espagnole do virus cúm heo A /H1N1 đã giết hại hằng mấy chục triệu người trên thế giới vào thuở đó.
Antigenic shift thật ra là sự kết hợp về mặt di truyền giữa 2 nhóm virus influenza khác nhau nhưng cả hai đều nằm chung trong cùng một tế bào tiếp nhận của vật bệnh (host cell). Sự kết hợp nói trên có thể làm phát sinh ra 256 cách phối hợp di truyền khác nhau.
Đó là tất cả sự phức tạp và nhiệm mầu của tạo hóa để giúp vào sự sống còn và tồn tại của một sinh vật, ở đây là virus cúm.
Virus Influenza A được thấy ở nhiều loại động vật khác nhau.
Virus cúm được thấy ở gia cầm, chim chốc, người, heo, ngựa và một số loài hữu nhũ sống dưới biển chẳng hạn như cá voi. Có thể nói virus Influenza ở các loài vật nầy đều có nguồn gốc từ virus Influenza gốc gia cầm mà ra cả.
Ổ chứa tự nhiên hay vật chủ (réservoir, carrier) của virus Influenza A là thủy cầm (waterfowl) và đặc biệt là loài vịt trời. Các cuộc nghiên cứu và theo dõi các loài thủy cầm từ trước tới nay đều cho thấy có sự hiện diện của các subtypes như Influenza A/ H1-14 và N1-9.
Virus Influenza nhân số trong vịt trời và theo phân ra ngoài để lây nhiễm một vùng môi sinh rộng lớn. Thói quen thường di chuyển của loài vịt trời là nguyên nhân chánh làm lây lan bệnh cúm đi khắp thế giới.
Virus Influenza có vẻ thích ứng hoàn toàn ở loài chim. Tất cả virus Influenza ở heo đều có nguồn gốc từ virus Influenza gia cầm.
Virus Influenza ở loài ngựa và ở loài cá voi cũng có nguồn gốc từ virus cúm gia cầm mà ra.
Tuy nhiên virus cúm ở ngưạ và ở cá voi lại không có khả năng đi lây nhiễm sang cho các loài vật khác. Khoa học chưa có câu giải thích về hiện tượng nầy mà chỉ có thể đưa ra giả thuyết đây là một ngõ cụt dịch tể học (cul de sac épidémiologique, epidemiological dead end).
Heo rất nhạy cảm với virus H1N1 và H3N2 của người và gia cầm
Heo được xem như ổ trung gian hay “ thuyền pha trộn “ (mixing vessel), nơi đó các di thể (gene) từ những virus cúm khác nhau có thể pha trộn và phát triển để tạo ra những virus mới có tiềm năng lây nhiễm cho người. Đây là trường hợp dịch cúm heo Mexico hiện nay
Heo có thể truyền virus cúm của chúng cho người, cho vịt, cho gà Tây...
Qua biến cố dịch cúm heo ở Mexico tháng tư 2009, người ta e sợ rằng virus Influenza A/H1N1 là một virus đột biến có pha trộn các phân tử ADN của virus gia cầm, heo và người. Virus đột biến (mutant) đã phá lệ và đốt giai đoạn để lây nhiễm sang cho người đồng thời cũng có khả năng tạo tính lây nhiễm từ người nầy sang người nọ với nhau.
Đây là một ca mới lạ ít thấy xảy ra trong điều kiện bệnh cúm heo bình thường.
Bài viết nầy được soạn ra trong tuần lể cuối tháng tư 2009, lúc biến cố dịch cúm heo đang hoành hành dữ dội tại Mexico, với trên 150 người chết và cả ngàn người bệnh.Thật là hoang mang cho cả thế giới. Tình hình kinh tế đang suy thoái sẽ trở nên bi đát thêm hơn nữa. Viễn ảnh thật đen tối.
Tính đến hôm nay 29/4/2009 dịch cúm heo đã chánh thức lây sang Hoa Kỳ, Canada,Tây Ban Nha, Anh Quốc, Israel, Tân Tây Lan, Úc Châu, Đức Quốc, Đại Hàn..
Chắc chắn là trong những ngày sắp tới tình hình lây lan sẽ còn thay đổi và trầm trọng nhiều hơn nữa.
Dịch cúm heo đã bắt đầu gây khó khăn cho thị trường xuất cảng thịt heo tại nhiều quốc gia. Để bảo vệ ngành kỹ nghệ nầy, Ủy ban Liên Âu (commission européenne) cho rằng tên Grippe porcine, Swine flu không phù hợp trong lúc nầy và họ đề nghị Tổ Chức Y Tế Thế Giới cho đổi tên lại là Nouvelle Grippe hay Novel Flu. Nghiệp đoàn chăn nuôi heo Hoa Kỳ cũng cùng quan điểm trên và họ yêu cầu rút bỏ chữ Swine ra khỏi tên Swine flu!
Tình hình dịch cúm heo cho thấy có dấu hiệu càng ngày càng trở nên trầm trọng thêm hơn . Tổ chức y tế thế giới WHO tuyên bố là dịch cúm heo hiện nay tại Mexico có nhiều dấu hiệu để có thể trở thành một đại dịch toàn cầu (pandemy) và họ cho xếp mức độ báo động tình hình đại dịch vào cấp 4 vào ngày 27/04/2009.
Statement by WHO Director-General, Dr Margaret Chan
27 April 2009
Swine influenza
The Emergency Committee, established in compliance with the International Health Regulations (2005), held its second meeting on 27 April 2009.
The Committee considered available data on confirmed outbreaks of A/H1N1 swine influenza in the United States of America, Mexico, and Canada. The Committee also considered reports of possible spread to additional countries.
Kết Luận
Các điều diễn tả ở phần trên đều là giả thuyết mà khoa học cố gắng tìm cách giải thích hiện tượng đột biến của virus Influenza A /H1N1.
Cũng có người còn đưa ra giả thuyết khác cho rằng chính sự tồn tại của một virus trong trạng thái tiềm ẩn (latent) quá lâu dài và khi chúng thức dậy sẽ làm bùng nổ ra các cơn đại dịch.
Cho dù diễn giải hay suy diễn bằng cách nào đi nữa nhưng có một điều chắc chắn là sự xác định được bản chất sinh kháng và bản chất di truyền của virus Influenza ở người và ở các loài động vật khác sẽ giúp chúng ta hiểu rõ thêm hơn về sự tiến hóa của virus cúm.
Và từ đó các nhà khoa học trên thế giới mới có thể nghĩ ra được các biện pháp kiểm soát và phòng ngừa dịch bệnh một cách hiệu quả hơn./.
Tham khảo :
- Bikour MH. L’Influenza porcin au Quebec. Caractérisation moléculaire du virus, diagnostic et prophylaxie. Thèse de doctorat, Université de Montréa, 1995
- Webster RG, Bean WJ,Gorman OJ. Evolution and Ecology of Influenza A viruses, Microbiologie Rev. 1992; 56:152-179
- Josée Daigneault, DMV, M. Sc. Revue de l”influenza chez le porc et état de la situation au Québec. CRAAQ
Montreal, April 29, 2009
